خانوادۀ ایرانی از نگاه تقی آزاد ارمکی - مالزی ارزان

خبرنگاران ؛ هومان دوراندیش - تقی آزاد ارمکی، استاد جامعه شناسی دانشگاه تهران، در کتاب خانوادۀ ایرانی می کوشد تا عناصر و الگوها و تحولات نهاد خانواده در ایران را از منظری جامعه شناسانه برای مخاطب عام ترسیم و تبیین کرده و خوانندۀ کتاب را متوجه این نکته کند که دگرگونی های رخ داده در خانوادۀ ایرانی در چند دهۀ اخیر، لزوماً به معنای فروپاشی و اضمحلال این نهاد اجتماعی در جامعۀ ایران، در آیندۀ دور یا نزدیک، نیست.

خانوادۀ ایرانی در شش فصل نوشته شده است. آزاد ارمکی در فصل نخست، به دگردیسی خانواده در طول تاریخ می پردازد. وی معتقد است که نهاد خانواده در طول تاریخ حیات بشر، ابتدا کوچک و کم کارکرد بوده، سپس گسترده و پرکارکرد شده و نهایتاً دوباره به وضع اول بازگشته است.

خانوادۀ کوچک و کم کارکرد، خانوادۀ هسته ای است که افراد تشکیل دهندۀ آن، پدر و مادر و فرزند (یا بچه ها) هستند. خانوادۀ گسترده، خانواده ای است مرکب از پدر و مادر و بچه ها، عمو، دایی، پدربزرگ، مادربزرگ و ... این نوع خانواده با موضوع بزرگِ خاندان تشکیل می شود و چند گروه خونی و چند گروه زناشویی را در بر می گیرد.

آزاد ارمکی دربارۀ خانوادۀ گسترده می نویسد:

خانوادۀ گسترده بچه ها خود را پس از ازدواج در خود جای می دهد ... به این ترتیب ممکن است چند نسل زیر یک سقف و در یک خانۀ مشترک زندگی کنند. در این شکل از خانواده پدر و مادر مرکز ثقل خانواده را تشکیل می دهند. پسرها، نوه ها و عروس ها از آن ها اطاعت می کنند. اگر پدر و مادر به علت کبر سن نتوانند وظایف سرپرستی خانه را انجام دهند، پسر ارشد جای آن ها را می گیرد. دخترها پس از ازدواج خانه پدری را ترک می کنند. بنابراین خانوادۀ گسترده غالباً به شکل پدرمکانی است ... دایرۀ همسرگزینی محدود و درون گروهی است ... غالباً بچه ها شغل پدر را برمی گزینند. وظایف متعدد و سنگینی (نظیر تولید مثل، اجتماعی کردن ... {و} فرهنگ پذیری بچه ها، نگهداری از پیران و حمایت کامل از اعضاء در مقابل حوادث و جریان های اجتماعی، و ...) بر عهدۀ این نوع خانواده است.

آزاد ارمکی معتقد است تحولات ساختاری رخ داده در جای جای جهان مدرن، منجر به تضعیف خانوادۀ گسترده و غلبۀ مجدد خانوادۀ هسته ای شده است. شکل گیری نظام اجتماعی تازه با موضوع بازار کار و اقتصاد کارخانه ای، تاسیس نهادهای مدرنی چون آموزش و پرورش، فراغت و رسانه های جمعی، کارکردهای گستردۀ خانواده را کاهش داده است. تغییر الگوی زندگی و افزایش آگاهی جمعی نیز، از شمار افراد خانواده کاسته است. در یک کلام، مدرن شدن سبک و ساختار زندگی، منجر به کوچک شدن خانواده و سبک شدن وظایف آن شده است.

نویسنده، خانوادۀ هسته ای را به سه نوع کامل، پیوسته و ناقص تقسیم می کند. خانوادۀ هسته ای کامل، مرکب از زن و شوهر و فرزند (یا بچه ها) است.

خانوادۀ هسته ای پیوسته، مابین خانواده های هسته ای و گسترده قرار می گیرد. یعنی علاوه بر زوج و بچه هاشان، یک یا چند نفر از خویشاوندان زن یا شوهر نیز، به دلایل گوناگون، در آن حضور دارند. مثلاً پدر و مادر شوهر نیز با او و زن و فرزندش در یک خانه زندگی می کنند.

خانوادۀ هسته ای ناقص به چند نوع تقسیم می شود. در حالت حداقلی، زوجین بدون فرزند زندگی می کنند. نبود فرزند در خانه، می تواند ناشی از جوان بودن زن و شوهر، عقیم یا نازا بودن آن ها و نیز سالخورده بودن آن ها باشد. در حالت سوم، بچه ها ازدواج کرده اند و در واقع خانوادۀ هسته ای کامل به خانوادۀ هسته ای ناقص بدل شده است. نوع دوم خانوادۀ هسته ای ناقص، خانوادۀ از هم گسیخته است. این وضع می تواند ناشی از طلاق، متارکه، مرگ یا مهاجرت باشد.

نوع سوم خانوادۀ هسته ای، خانوادۀ کوتاه مدت است که مبتنی است بر ازدواج موقت. نوع چهارم، خانوادۀ سفید است که در ایران امروز پدیده ای نوظهور و غیر قانونی است. نوع پنجم هم، خانوادۀ همجنس گرا است؛ یعنی خانواده ای مبتنی بر زندگی مشترک دو مرد یا دو زن در کنار هم. نویسنده در کتاب خانوادۀ ایرانی تقریباً به دو نوع آخر خانوادۀ هسته ای ناقص نپرداخته و ترجیح داده است از کنار آن ها عبور کند.

آزاد ارمکی، در فصل دوم با عنوان مثالواره های انسانی و خانواده، با ارائۀ هشت مثال وارۀ ایرانی و غربی و دینی و غیر دینی (آدم و حوا، رستم و سهراب، پنج تن آل عبا، مریم و عیسی، رابینسون کروزو، انسان تارزانی، انسان ماشینی، انسان پست مدرن)، نقش این مثال واره ها را در تشکیل خانواده در فرهنگ های سنتی و مدرن، می شکافد.

وی درباره مثال وارۀ مریم و عیسی می نویسد: در مثالوارۀ مسیحی ... ما با خانوادۀ هسته ای ناقص روبرو هستیم. این نوع خانواده در حال حاضر هم در کلیت تمدن غربی جاری و ساری است و پدر در خانواده نقش بسیار کمی دارد.

مطابق این تبیین، مادرسالاری حاکم بر خانواده در تمدن تازه غرب، ریشه در نقش مادرانۀ بنیادی و بی بدیل حضرت مریم در زندگی عیسی مسیح دارد. وی معتقد است که خانوادۀ ایرانی، عمدتاً مبتنی بر دو مثال وارۀ آدم و حوا و پنج تن آل عبا بوده است.

نویسنده در فصل سوم، با استفاده از هرم مازلو، نظریۀ استخدام علامه طباطبایی و نظریات دیگری دربارۀ اساس خانواده، به بنیان های اجتماعی خانواده می پردازد. وی با اشاره به نقش مهم الفت در تأسیس و تداوم خانواده، چه در متون دینی چه در متون علمی، می نویسد: اهمیت بحث موجب شده است تا عده ای از صاحب نظران مسلمان چون علامه فیض کاشانی، رساله ای به نام الفت نامه تالیف {کنند و} ... خواجه نصیرالدین طوسی هم به طرح نظریۀ الفت اساس بقای خانواده پرداخته است.

در فصل چهارم، پس از واکاوی معنای مفاهیمی چون آل و اهل بیت، ویژگی های خانوادۀ ایرانی برشمرده شده است. برخورداری از اهمیت ویژه، ماهیت دینی، عقبۀ تاریخی دور و دراز، مسئولیت های فراوان والدین در قبال بچه ها، لزوم احترام بی چون و چرا به والدین و نیز اهمیت نسل میانی برخی از این ویژگی ها هستند.

آزاد ارمکی، می گوید خانوادۀ ایرانی بر اساس چهار نسل سامان یافته است: نسل قبل از جوانی (کمتر از 15 سال)، نسل جوان (15 تا 29)، نسل میانسال (30 تا 54) و نسل کهن سال (بالاتر از 55 سال).

وی نسل میانسال را ستون اصلی خانوادۀ ایرانی می داند؛ چراکه افراد این نسل امکان کار و تلاش دارند، ثروت و دارایی نیز در اختیار آن ها، و در نتیجه مسئولیت اصلی خانه و خانواده هم بر عهدۀ آن هاست.

در فصل پنجم، با عنوان مسائل خانواده در جهانی معاصر، آزاد ارمکی در بحث از بدفهمی نهاد خانواده، از دست رفتن کارکردهای مالی و سیاسی خانواده در جهان تازه را، نه نشانۀ تضعیف خانواده بلکه نشانۀ کارکردی تر شدن خانواده قلمداد می کند. وی کاهش وظایف خانواده را زمینه ساز تمرکز خانواده بر وظیفۀ اصلی اش، یعنی تولید و تربیت انسان های شایسته، می داند.

آزاد ارمکی همچنین غفلت از نقش مهم اشیاء و خاطرات را بدفهمی دیگری از نهاد خانواده می داند و می نویسد: خانواده صرفاً نهادی متشکل از افراد نیست؛ بلکه افراد همراه با روابط، اشیاء، خاطره و فرهنگ اصلی ترین عناصر ... خانواده هستند.

وی معتقد است به حاشیه رفتن موضوع خانواده، انتخاب طلاق به عنوان نخستین راه حل مسائل، تعارض بین آزادی و فردیت مطلوب انسان مدرن و جمع گرایی لازم برای تأسیس و بقای خانواده، غلبۀ الگوی واحد خانواده در جهان از طریق تبلیغات رسانه ای، اهمیت یافتن عشق های خارج از خانه و تمرکز مطالعات محققان بر نابسامانی نهاد خانواده به جای تمرکز مطالعات بر رهایی از مسائل خانوادگی، برخی از چالش های پیش روی خانواده در جهان مدرن هستند.

نویسنده در فصل ششم، با عنوان آیندۀ خانواده ایرانی، در دفاع از تداوم نهاد خانواده در زندگی بشر، می گوید همۀ شواهد مورد استناد مدعیان فروپاشی خانواده در جهان مدرن را در حقیقت باید نشانه های تغییر خانواده از شرایط سنتی به شرایط مدرن دانست.

وی با اینکه مدرن شدن خانواده را نشانۀ تغییر و نه فروپاشی این نهاد می داند، نگران مدرنیته ای است که علیه خانواده و نظام اجتماعی و فرهنگی ایرانی شوریده است.

تقی آزاد ارمکی

در تناقضی دیگر، آزاد ارمکی اگر چه در پایان کتابش می گوید برای مردم ایران در دوران تازه، زندگی اهمیت اساسی یافته است ... و بیشتر گروه های اجتماعی ... به اهمیت بهره گیری از مزایای زندگی مدرن پی برده ... {و} 80 درصد مردم ایران ... به فرزند کم{تر} فکر می کنند و این تغییرات را در راستای اهمیت زندگی اجتماعی می داند نه تخریب آن، ولی ظاهراً فراموش می کند که در فصل پنجم، در بحث از مسائل خانواده در دوران تازه، گفته بود:اگر در گذشته اساس زندگی بر فرزندآوری بود، در خانوادۀ تازه اساس زندگی بر لذت ... است.

به خوبی پیداست که نویسنده در بحث از اهمیت زندگی در دوران تازه، موضعی همدلانه با لذت طلبی انسان مدرن اتخاذ می کند ولی وقتی که از پیامدهای لذت جوییِ ناشی از مهم تر شدن زندگی بحث می کند، رویکردی منکرانه و سنت گرایانه به لذت جویی مدرن دارد.