چرا رتبه ایران در شاخص جهانی نوآوری افت کرد؟ - مالزی ارزان

شاخص جهانی نوآوری (GII) یک نظام رتبه بندی کشورها است که توسط سازمان جهانی مالکیت فکری (WIPO) با همکاری دو مدرسه کسب و کار در آمریکا و فرانسه تهیه و به صورت سالانه منتشر می گردد. این نظام رتبه بندی متوازن، شامل 80 شاخص است که داده های این شاخص ها در پایگاه داده سازمان های بین المللی موجود است و تهیه نمایندگان گزارش صرفاً از آن ها استفاده می نمایند.

داده های این 80 شاخص در مراجع بین المللی وجود دارد و عمده شاخص ها از مراجعی نظیر یونسکو، بانک جهانی، صندوق بین المللی پول، سازمان بین المللی کار، سازمان جهانی مالکیت فکری و نهادهای وابسته به سازمان ملل استخراج می شوند و تعداد کمی از شاخص ها مکانیزم هایی بر پایه نظرسنجی دارند که مراجع دیگری داده آن ها را گردآوری و منتشر می نمایند. اکثریت داده شاخص ها از نهادهای رسمی کشورها با مکانیزم و فرایندهای تعیینی در اختیار نهادهای بین المللی قرار می گیرد.

منطق این گزارش این است که نوآوری را در بستری از تحولات، شرایط و عملکرد سیاسی، حکمرانی، اقتصادی، محیط زیستی، صنعتی، کسب و کار و علم و فناوری می بیند؛ لذا رتبه ای که در نهایت استخراج می گردد ارزیابی نظام علم و فناوری آن کشور نیست؛ از این رو این رتبه بندی حاصل مجموعه گسترده ای از عوامل در کنار هم است که نوآوری در بستر آنها ممکن می گردد.

رتبه ایران در سال 2019 برابر با 61 بود و طبق آخرین اعلام، کشور ما در سال 2020، 7 رتبه تنزل پیدا نموده همین موضوع توجهات زیادی را به خود جلب نموده به طوریکه محمد جواد آذری جهرمی وزیر ارتباطات و فناوری اطلاعات با بازنشر اطلاعاتی در فضای مجازی به این موضوع پرداخت.

در راستای انتشار این مطلب انتقادها، تعریف و تمجیدهایی همچون تنزل رتبه و اینکه این نظام رتبه بندی مرهون ای سی تی و سایبری است، اشاره شده؛ ضمن اینکه خبرهایی مبنی بر تنزل 6 رتبه ای ایران در نظام نوآوری نوآوری بدون اشاره به دلایل آن منتشر شد و بازخوردهایی نیز داشت.

به همین دلیل در صدد برآمدیم تا موضوع رتبه بندی شاخص نوآوری (GII) را ریشه یابی و علل تنزل رتبه ایران در این رتبه بندی و میزان منطقی بودن آن را آنالیز کنیم. از آنجایی که معاونت علمی و فناوری در راستای احصا اطلاعات شاخص جهانی نوآوری کشور اقداماتی انجام داده و می تواند منبعی برای پاسخ به این نقدها باشد به سراغ دکتر کیارش فرتاش مشاور معاون سیاستگذاری توسعه فناوری معاونت علمی و فناوری و عضو هیات علمی دانشگاه شهید بهشتی رفتیم تا علاوه بر روشن شدن موضوع، نظام رتبه بندی شاخص نوآوری را مورد آنالیز بیشتر قرار دهیم.

دکتر کیارش فرتاش، مشاور معاون سیاستگذاری توسعه فناوری معاونت علمی و فناوری در مورد نظام رتبه بندی شاخص جهانی نوآوری (GII) گفت: اکثریت داده شاخص ها از نهادهای رسمی کشورها با مکانیزم و فرایندهای تعیینی در اختیار نهادهای بین المللی قرار می گیرد.

وی گفت: این رتبه بندی حاصل مجموعه گسترده ای از عوامل در کنار هم است که نوآوری در بستر اینها ممکن می گردد. اتفاقی که افتاده این است که در شاخص نوآوری از سال 1392 که رتبه ایران در آن 120 بود، تقریباً به صورت مستمر و سال به سال بهبود پیدا کرد تا سال قبل که به رتبه 61 رسید.

مشاور معاون سیاستگذاری توسعه فناوری معاونت علمی و فناوری افزود: تا سال گذشته ایران جز کشورهای با بالاترین رشد در این شاخص بود که البته امسال با شرایط ناشی از تحریم های ظالمانه آمریکا، افت 6 رتبه ای داشتیم. تحولات و تغییرات در اقتصاد کلان کشور و متغیرهای اقتصاد کلان و صنعت منجر به افت رتبه ایران شد؛ در واقع عملکرد علمی و فناورانه ایران با وجود تنزل 6 رتبه ای در شاخص های آموزش عالی، توسعه فناوری پیشرفته، ثبت مالکیت فکری، انتشارات علمی و … بهبود داشته است.

وی با بیان اینکه امسال داده هزینه کرد و پرسنل تحقیق و توسعه که سالهای سال ناقص، قدیمی و بر اساس شرایط کشور واقعی نبود، با همت مرکز آمار ایران واقعی تر شد، گفت: ایران در شاخص های مرتبط با تحقیق و توسعه از رتبه حدود 70 جهان در GII به رتبه های حدود 40 ارتقا یافته است. از آن جایی که تحقیق و توسعه از مهم ترین شاخص های نظام ملی علم و فناوری کشورهاست، از این حیث این رشد در امسال حائز اهمیت است.

وی ادامه داد :5 بُعد GII مربوط به ورودی های نوآوری و دو بعد مربوط به خروجی های نوآوری بوده که در این رتبه بندی در نظر گرفته شده و ترکیب متوازنی است. در کنار اینها محیط کسب و کار، مسائل نهادی، رقابت، دسترسی به منابع اقتصادی و … در این شاخص ها مهم هستند که توجه دولت ها و سیاستگذاران را یکپارچه به دیدن آن ها برای بهبود نوآوری جلب کند و این منطقی است که خیلی از کشورها به این شاخص علاقمند شوند.

وی با بیان اینکه این شاخص نوآوری می تواند در ارزیابی کوشش های توسعه اقتصادی تاثیر گذار باشد، گفت: دو قدرت اقتصادی هند و چین کشورهایی هستند که برنامه های سطوح بالا برای بهبود رتبه خود در GII دارند. به همین دلیل یک گروه کاری در سطح نخست وزیر و رئیس جمهور تشکیل شده که با آنالیز 80 شاخص راهکار های بهبود شرایط در هر شاخص را استخراج و آن را اجرایی می نمایند. این دو کشور گزارش ها و تحلیل های زیادی در راستای ارتقای رتبه خود در GII تهیه می نمایند؛ همچنین ترکیه هم اخیراً در این راستا فعال بوده است.

فرتاش با بیان اینکه تحرکات این کشورها کاملاً مشهود است، اعلام کرد: از سال 1392 و همزمان با آغاز دولت جدید، معاونت علمی و فناوری به منطق GII در ارزیابی علاقمند شد و از سال 96 با دستور مساعد ریاست جمهور، مجموعه دولت تقریباً 3-4 سالی است که به صورت فعالانه در بهبود شرایط کشور در GII با معاونت علمی و فناوری همکاری نموده اند.

سهم هزینه کرد تحقیق و توسعه از اقتصاد کشور با واقعیت ها فاصله دارد

وی با اشاره به اقدامات معاونت علمی در این راستا گفت: چون هر کدام از این شاخص ها یک منبع داده ای در کشور دارند؛ داده های کشور بعضاً به نحو مناسب در اختیار مراجع قرار نمی گرفت. به عنوان مثال تحقیق و توسعه از مهم ترین شاخص ها است که عیار علم و فناوری یک کشور را بر اساس آن اندازه گیری می نمایند و نقش دماسنج نظام ملی علم و فناوری را داراست. سهم هزینه کرد تحقیق و توسعه از اقتصاد در کشورهای در حال توسعه معمولاً عددی بین 0.1 درصد تا نیم درصد و حداکثر حدود یک درصد است.

مشاور معاون سیاستگذاری توسعه فناوری معاونت علمی و فناوری با بیان اینکه سال ها این سهم در ایران بین حدود 0.3 درصد بود و دلیل آن هم عدم ارائه آمار به روز توسط مجریان اصلی تحقیق و توسعه در کشور بود گفت: درسال 96 کوشش مضاعفی در مورد آن صورت گرفت که به واقعی تر شدن این سهم منجر شد.

وی افزود: با وجود اینکه هنوز این سهم با واقعیت های کشور و آرمانها فاصله دارد، به 0.83 درصد بهبود یافت که در تراز کشورهای در حال توسعه و در حال ظهور با رشد بالا است.

وی با بیان اینکه سازمان جهانی مالکیت فکری در GII، نوآوری را تابعی از عملکرد عوامل گسترده ای از موضوعات اقتصادی، صنعتی، کسب و کاری و علمی و فناورانه به عنوان شاخص جهانی نوآوری منتشر می نماید؛ الزاماً در این نظام رتبه بندی تنها عملکرد علم و فناوری کشورها مطرح نیست؛ یعنی اگر ایران را بدون در نظر دریافت سایر عوامل و تنها بر رتبه کشور در شاخص های علم و فناوری تمرکز کنیم رتبه ای در حدود 40 داشته ایم که در سال های اخیر از جمله امسال تقریباً ثابت بوده است.

وی با تاکید بر اینکه معاونت علمی در راستای بهبود شرایط شاخص نوآوری اقداماتی انجام داده گفت: برداشت ما این است که این چارچوب بستر فکری و تحلیلی مشترکی بین دستگاه های مختلف دولتی، حاکمیتی و خصوصی در بهبود شرایط نوآوری در کشور ایجاد می نماید؛ یعنی ضروری است همه نهادهای یاد شده در این راستا نقش آفرینی نمایند. در این راستا تعامل با نهادهای متولی بخش خصوی از جمله اتاق بازرگانی نیز داشته ایم.

فرتاش گفت: شاخص های GII یا بر اساس واقعیت ها یا بر اساس نظرسنجی هستند؛ ما در زمینه شاخص های حاصل از نظرسنجی ها مشکلاتی داریم. مشکل آن است که ادراک پاسخ دهندگان به نظرسنجی ها با واقعیت های کشور در آن شاخص ها فاصله دارد. به عنوان مثال در شاخص همکاری تحقیقاتی دانشگاه و صنعت رتبه ما 117 است که تعییناً با واقعیت های کشور همخوان نیست.

وی با بیان اینکه GII همه کشورهایی که در سه چهارم شاخص ها داده موجود در مراجع بین المللی داشته باشند را مورد ارزیابی قرار می دهد، گفت: در سال 2020، 131 کشور مورد ارزیابی قرار گرفته است. از نظر تهیه نمایندگان GII ایران طبق برخی دسته بندی های جغرافیایی سازمان ملل در منطقه آسیای مرکزی و جنوبی قرار گرفته که در میان 10 کشور آن منطقه و از نظر رتبه دومین کشور بعد از هند قرار داریم؛ قزاقستان هم سومین کشور منطقه یاد شده از نظر رتبه است. ایران در مقایسه با کشورهای حاشیه خلیج فارس و خاورمیانه در رتبه چهارم پس از کشورهای ترکیه، عربستان و امارات قرار گرفته است.

وی ادامه داد: ایران در شاخص های مستقیماً مرتبط با عملکرد توسعه فناوری، پژوهش، فناوری های پیشرفته، آموزش عالی کشور افتی نداشته و در برخی از این شاخص ها از جمله تحقیق و توسعه شرایط کشور بهبود هم پیدا نموده است.

وی با بیان اینکه اکنون رتبه ایران 67 است، گفت: برخی شاخص های مرتبط با شرایط اقتصاد کلان کشورها در GII به وسیله نظر سنجی به دست آمده اند که از عوامل تاثیر گذار در تنزل 6 رتبه ای کشور بوده اند. همچنین شاخص های اقتصادی که بر اساس سهم از رشد اقتصادی و حجم اقتصاد در نظر گرفته می شوند که تحت تاثیر تحریم های ظالمانه آمریکا، اثر منفی در رتبه کشور داشته اند.

فرتاش گفت: عملکرد نوآوری مرکزیتی از شرکتهای دانش بنیان، پژوهش، آموزش عالی، فناوری پیشرفته را در بر می گیرد که در فضای کلان کشور قرار گرفته؛ این محیط بستر اقتصادی، صنعتی، کسب و کاری و … کشور است؛ در این مرکزیت افت رتبه تعیینی علم رغم تحریم ها نداشتیم و چیزی که باعث شده رتبه ما بیشتر کاهش پیدا نکند اتفاقاً همین بهبودهای موردی شاخص های با مرکزیت علم و فناوری بوده است. بستر محیطی تحت تاثیر فضای اقتصاد کلان کشور ناشی از تحریم ها در برخی شاخص ها بهبود نداشته و در کل رتبه تاثیر منفی گذاشته است.

وی با بیان اینکه داده شاخص های GII با وقفه زمانی روبرو هستند و گزارش 2020 عمدتاً داده های سال های 2018 و 2019 را مورد استفاده قرار داده، گفت: در اثر کرونا انتظار می رود تغییر رتبه ایران در سال آینده در مقایسه با کشورهای منطقه شرایط مناسب تری داشته باشد.

فرتاش در مورد شاخص های حجم بازار داخلی و نرخ تشکیل سرمایه گفت: اندازه بازار داخلی الزاماً به توسعه یافتگی کشور اشاره ندارد. حجم اقتصاد بر اساس فراوری ناخالص داخلی بر حسب قدرت خرید محاسبه می گردد. بر این اساس ایران رتبه 18 را داراست و این به معنی است که کشورمان شرایط بسیار مناسبی از منظر حجم بازار داخلی برای مصرف و توسعه فراوری محصولات دانش بنیان و مبتنی بر فناوری ساخت داخل داراست.

فرتاش در مورد موضوعی که در فضای مجازی مطرح شده بود مبنی بر اینکه ایران به طور پیش فرض در بین این کشورهای ضعیف اول یا دوم است لذا در GII دوم هم باشد هنری نیست، گفت: قرار دریافت ایران در منطقه آسیای جنوبی و مرکزی در GII، به خواست ایران نبوده که بخواهیم در این خصوص پاسخ دهیم. اگر مسئله ای در منطق این دسته بندی وجود دارد باید با تهیه نمایندگان این شاخص ارتباط گرفت؛ البته امروز تاکیدی نداریم که شرایط فعلی علی رغم بهبود در سال های اخیر مطلوب است. بلکه در کوشش هستیم به شرایط عملکردی مطلوب در نوآوری برسیم و GII صرفاً ابزاری در این راستاست.

رتبه ایران در نوآوری مرهون ای سی تی نیست

وی ادامه داد: البته کشورهای دیگر هم کوشش می نمایند رتبه خود را در نظام های رتبه بندی بین المللی نوآوری از جمله GII بهبود دهند. اگر ما خودمان را طبق سند چشم انداز بسنجیم، به غیر از رژیم اشغالگر قدس و کشورهای ترکیه و امارات و عربستان از بقیه کشورها رتبه بالاتری داریم و تعداد زیادی از کشورهای منطقه که در سالهای قبل رتبه های بالاتری از ایران داشتند در اثر افت قیمت نفت به سرعت با کاهش رتبه در GII روبرو شدند.

وی گفت: کاهش قیمت نفت در سالهای اخیر بر رتبه کشورهای حاشیه خلیج فارس تاثیر گذاشته. ما در شرایط مشابه آن ها و علی رغم تحریم ها در سال گذشته رشد رتبه داشتیم.

فرتاش در مورد این مطلب که عنوان شده بود مجمع جهانی اقتصاد به آنالیز کشورهای جهان از منظر نوآوری پرداخته و سه کشور برتر در هر منطقه را تعیین نموده است. در منطقه آسیای مرکزی و جنوبی، ایران بعد از هند و بالاتر از قزاقستان دومین کشور نوآور منطقه است. بخش مهمی از این دستاورد مرهون دستاوردهای ایران در حوزه ای سی تی و سایبری است نیز شرح داد: این مجمع جهانی اقتصاد نیست بلکه سازمان بین المللی مالکیت فکری است؛ یکی از نقاط قوت کشور در این دسته بندی، بهبود مستمر دو شاخص استفاده از ای سی تی و دسترسی به ای سی تی است؛ ولی اینکه رتبه مرهون این دو باشد اغراق آمیز است.

جهت گیرهای غیرعلمی درباره رتبه ایران در نوآوری

وی گفت: برخی تحلیل های مطرح شده در روزهای اخیر در مورد رتبه کشور در GII جهت گیرانه و فاقد مبانی علمی هستند. در هر شاخص کشورها بر اساس شرایط خود رتبه بندی می شوند. بالاترین کشور در هر شاخص با امتیاز 100 و امتیاز سایر کشورها را با این امتیاز نرمال می نمایند. لذا کشوری که در شاخصی امتیاز 100 کسب نموده، عملکرد سه برابری کشوری با امتیاز 33 در آن شاخص را ندارد. این مسئله برای کشورهای دیگر هم موضوعیت دارد. در بسیاری از شاخص ها، کشور توسعه یافته امتیازی بین 40 تا 50 دارد که الزاماً نشان از عملکرد ضعیف آن ها نیست.

وی افزود: نظام رتبه بندی GII منطق قابل قبول و منطقی و متوزانی دارد و همین منطق باعث می گردد که تصمیم گیران دولتی و حاکمیتی در کشورها با تصویری مشترک از نوآوری که به علم و فناوری محدود نیست، آن را برای کوشش های سیاستی و اجرایی خود مناسب تلقی نموده اند. این امر البته نافی سوگیری های احتاقتصادی سازمان های بین المللی در چنین نظام های رتبه بندی نیست.،مهر